79 Argumenteren vanuit identiteitsverschillen: Discours Ethiek Ethiek is afhankelijk van een leefwereld waarin de waarde van rationele overeenstemming door socialisatie in stand wordt gehouden (‘forms of life that meet universalist moralities halfway’) (Habermas 1983a, 109; 1983d, 207; 1996b, 113). Habermas betoogt dat een leefwereld die de Discours Ethiek kan voortbrengen alleen mogelijk is onder condities van modernisering (Habermas 1981b, 1–7; 1996a, 45). Dit houdt in dit verband in dat mensen rechtvaardigheid niet laten bepalen door een (religieuze) autoriteit zoals in traditionele samenlevingen. In een moderne samenleving is een rechtvaardigheidsclaim een geldigheidsclaim die besproken en getest kan worden in een discours. Hoewel Habermas het commitment aan moraliteit als rationele overeenstemming niet rechtvaardigt, ziet hij geen alternatief voor de (moderne) menselijke praktijk om door argumentatie conflicten op te lossen (Habermas 1981a, 145–46; 1996a, 43). Waar in traditionele samenlevingen het morele samenviel met het goede (de religieuze autoriteit definieerde ook hoe men ‘goed’ kon leven), zijn in een moderne samenleving het morele en het goede van elkaar gescheiden (Habermas 1983b, 177; 1991b, 47). Mensen kunnen verschillende ideeën van het goede hebben, ofwel ze proberen verschillende waarden te realiseren. Door verschillen in waarden, en de daaruit afgeleide persoonlijke doelen, kunnen er conflicten ontstaan die volgens Habermas in een praktisch discours opgelost kunnen worden.95 In een gemeenschap met een gedeeld idee van het goede kan een ethisch discours plaatsvinden “[which] states which value orientations and practices are in the long run and on the whole ‘good for us’ ” (Habermas 1992, 161). Een ethisch discours is dus gericht op het verhelderen en kritisch onderzoeken van het zelf-begrip van een gemeenschap (‘for us’), zodat deze zich kan verzekeren van een gezamenlijke leefwijze gericht op een collectief doel. Die gezamenlijke leefwijze kán het commitment aan rationele overeenstemming omvatten. In een leefwereld met het commitment aan rationele overeenstemming zijn er beperkingen aan de inhoud van de waarden van waaruit mensen leven. De waarden die mensen hebben, kunnen in die leefwereld niet in strijd zijn met de universeel geldige normen op grond van een praktisch discours.96 Dit betekent dat mensen bereid zijn indien nodig ook fundamentele waarden, ofwel hun eigen identiteit ter discussie te stellen en ondergeschikt te maken aan universele normen (Habermas 1983b, 177–78; 1991a, 12–13).97 Ik zal dit aanduiden als Habermas’ 95 Zonder de subjectieve doelen die volgen uit een conceptie van het goede is de Discours Ethiek ‘leeg’: “If the actors do not bring with them, and into their discourse, their individual life-histories, their identities, their needs and wants, their traditions, memberships, and so forth, practical discourse would at once be robbed of all content.” (Habermas 1982, 255) 96 Habermas’ Discourse Ethiek kan net als Rawl’s Politiek Liberalisme worden beschouwd als een ‘priority of rights’-theorie (Rehg 1994, 99) . Bij Rawls vervult het concept ‘redelijkheid’ de rol om beperkingen aan concepties van het goede te rechtvaardigen. Streven naar rationele overeenstemming is het procedurele equivalent hiervan. Het verschil is dat Rawls meent zijn politieke conceptie van rechtvaardigheid met behulp van ‘redelijkheid’ te kunnen rechtvaardigden, terwijl ik in paragraaf 2.2.3 heb laten zien dat de aanname van ‘redelijkheid’ circulair is. Habermas maakt zijn rechtvaardiging afhankelijk van een ethisch commitment in een leefwereld. Zo vermijdt hij de circulariteit van Rawls’ argumentatie, en erkent hij het commitment aan moraliteit ook niet te (kunnen) rechtvaardigen. 97 Habermas zegt hierover: “Postconventional moral consciousness needs to be supplemented by an enlightened existential self-understanding that entails that I can respect myself only as someone who as a general rule performs the actions he takes to be morally right. (…) Whether I have sufficient resolve to act in accordance with my 3
RkJQdWJsaXNoZXIy MjY0ODMw